کتاب شانیات و منزلت اجتماعی

" شانیات و منزلت اجتماعی " / ماهیت و نقش آن در فقه و حقوق

کتاب حاضر به نویسندگی سید مسلم موسوی صدر از انتشارات میراث فرهیختگان منتشر شده است.

بحث پیرامون نقش شأنیت و منزلت اجتماعی افراد در احکام شرعی می‌تواند دستاوردهای مهمی داشته باشد. از جمله اینکه اگر واجب بودن رعایت شأنیت از برخی ابواب فقهی اثبات شود امکان تعمیم دلیل به دیگر ابواب فقهی و یا حتی نسبت به مسائل غیر فقهی  از جمله اخلاق و حقوق نیز خواهد بود. برای مثال اگر شأن امری درخور پذیرش بود و دلیل‌های شرعی و عقلی بر فرق و جدایی افراد از نظر شأن اقامه شد، در مسائل اخلاقی پیرامون ساده‌زیستی می‌توان گفت: باید بحث ساده‌زیستی را به کناری نهاد و آن را ویژه گروهی از جامعه دانست که از نظر مالی ضعیف، از نظر حسب و نسب پایین و از نظر علمی و مانند آن، در مرتبه فرودینی قرار داشته باشند که در واقع، اینان چون چیزی ندارند باید هم ساده زندگی کنند و این اثر طبیعی فقر آنان است، نه اثر دعوت دین بر ساده‌زیستی و از سویی، پیوسته باید توجیه‌گر ساده‌زیستی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) باشیم و بگوییم: آنان چون در زمان و مکان سختی به سر می‌بردند و ‌ساز و نوایی وجود نداشت، تن به ساده‌زیستی می‌دادند که توجیهی بسیار دور از واقعیت است ولی اگر واجب بودن نگهداشت شأن رد شود و از نظر شرعی نتوان آن را ثابت کرد، آن‌گاه می‌توان مردمان، گروه‌ها و کارگزاران حکومت را به ساده زیستی، قناعت، زهد و... فراخواند و حتی با گذاردن قانون، آنان را از بسیاری از ناهنجاری‌ها بازداشت. در مسائل اقتصادی نیز در صورت پذیرش تأثیر تفاوت‌ها در شأنیت و منزلت اجتماعی افراد معیارهای تشخیص فقیر و مسکین و خط فقر متفاوت خواهد بود.

به هر حال در این نوشتار در مقام بررسی استدلالی آراء فقها و کشف قبول یا ردّ تأثیر شأنیت و تفاوت‌های ذاتی و اعتباری افراد در تعلق احکام شرعی و به تبع در مسائل حقوقی و غیره هستیم. با تحقیق در نظرات فقها در برخی ابواب فقهی مثل حج، خمس، زکات و در مباحثی مثل مستثنیات دین، نفقه و مهریه درمی‌یابیم که برخی از فتاوای فقها ظهور در پذیرش تأثیر برای این تفاوت‌ها دارند که البته در برخی موارد قابلیت توجیه دارند و در برخی به‌گونه‌ای مبهم بیان شده که تصور قبول تأثیر شأنیت در آنها می‌رود به‌گونه‌ای که برخی از فقهای معاصر عملاً با استناد به این گفته‌ها تصریح به تأثیر شأنیت افراد در تعلق احکام کرده‌اند.

پس از بیان آراء فقها در این نوشته، رابطه شأنیت را با علوم انسانی مثل اقتصاد، اخلاق، حقوق و جامعه‌شناسی را نیز بررسی می‌کنیم. برای مثال در صورت پذیرش این امر در مسائل اقتصادی معیارهای تشخیص فقیر و مسکین و خط فقر متفاوت خواهد بود. با قبول شأنیت اعتباری در مباحث اخلاقی نیز به دلیل تعارضی که بین فقه و اخلاق در وجوب رعایت شأن و سفارشات به ساده‌زیستی می‌شود، باید گفت: این سفارشات فقط برای کسانی است که از نظر منزلت در طبقه فرودین جامعه قرار دارند نه کسانی که دارای مقام و منزلت بالایی هستند و رعایت شأن برای آنها واجب است. در مباحث حقوقی نیز جای بحث در رابطه‌ی بین جرم و مجرم و رعایت مصلحت در مورد ذوی‌الهیئات وجود دارد. در جامعه‌شناسی هم در مورد پایگاه اجتماعی افراد و قشربندی آنها در رابطه با نابرابری‌های اجتماعی که جامعه را به دو یا چند قشر (لایه) براساس قدرت، ثروت و منزلت اجتماعی تقسیم کرده‌اند، این بحث مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در بخشی از کتاب می خوانیم : 

" بنا بر آنچه تا کنون در تعریف مفهوم لغوی و اصطلاحی شأن بیان شد به دست می‌آید که مفهوم شأنیت مفهومی مساوی یا نزدیک به مفهوم کرامت می باشد و با دقت در معانی لغوی کرامت انسانی درمی‌یابیم که کرامت بیانگر دو نوع ویژگی کاملاً متمایز از یکدیگر در موجود انسانی است. برخی از این ویژگی‌ها رتبه، درجه و موقعیت افراد را نشان می‌دهد و به ‌عبارت دیگر، جایگاه اجتماعی، سیاسی، دینی و خانوادگی افراد را بیان می‌کند؛ مانند کرامت شاه و شاهزاده و یا کرامت مؤمن، این نوع کرامت، یعنی کرامت اکتسابی و یا ارزشی قابل اکتساب و سلب است و چه بسا کاهش یا افزایش پیدا کند. اما برخی از این ویژگی‌ها، مثل انسانیت ذاتی انسان بوده، نه قابل سلب از انسان است و نه قابل وضع. این نوع کرامت، که در اصطلاح بدان "کرامت ذاتی" گفته می‌شود، هیچ رتبه و درجه‌ای را برنمی‌تابد. از دیدگاه اسلام نیز انسان دو نوع کرامت دارد: کرامت ذاتی و کرامت اکتسابی. لذا با عنایت به تساوی یا تقارن مفهومی شانیت و کرامت می‌توان شأنیت را به دو بخش عمده ذاتی و اعتباری (اکتسابی) تقسیم کرد."