دانلود کتاب لیلی و مجنون نظامی - خمسه

لیلی و مجنون، داستانی عربی به روایت فارسی

لیلی و مجنون یکی از مهمترین آثار ادبی ایران و سومین بخش از خمسه نظامی محسوب می شود. این جمله اصولا تنها چیزی است که از این کتاب، به لطف تحصیلات دوران دبیرستان می دانیم؛ اما واقعیت کمی عمیق تر از این حرف ها می باشد. در این مقاله قصد داریم سراغ لایه هایی از این کتاب و از این منظوم برویم که احتمالا کمتر به آن پرداخته شده و یا کمتر با آن ها آشنا هستید.

این داستان سروده ای منظوم از نظامی گنجوی در 4700 بیت می باشد. اولین و مهمترین نکته در زمینه سبک نوشتار این منظوم این است که بر وزنی جدید سروده شده که تا قبل از آن وجود نداشته و به بیان بهتر نظامی در لیلی و مجنون وزن و بحری نو به دنیای ادبیات فارسی اضافه می کند. این بحر آنقدر قدرت و استحکام داشته است که بعد از آن شاعران بسیاری به پیروی از او پرداختند و سراغ این وزن رفتند. هنوز هم این بحر در شعرهای معاصر، به خصوص شعرهای عاشقانه دیده می شود؛ بنابراین با قاطعیت می توان گفت که از نظر ساخت و سبک شعر با یک کتاب شاهکار در ارتباط هستیم.

نکته مهم دیگر قبل از شروع بحث اصلی و کمک کننده به آن، این است که کتاب فوق به گواه بسیاری از ادبیات و تاریخ دانان ریشه ای عربی دارد. در حقیقت می توان با قاطعیت گفت که نظامی در اثر خود از یک داستان عربی سنتی استفاده کرده است؛ اما با پرداخت ها و تغییر شکل داستان در جزئیات و دادن رنگ و لعاب های خاص، نظامی داستان خود را ایرانیزه می کند و این قدرت دیگر شاعر را می رساند. البته این موضوع بحث بسیار دارد که در ادامه به آن می پردازیم.

لیلی و مجنون در برابر خسرو و شیرین

یکی از نکات جالب داستان فوق این است که این کتاب توسط شاعر خسرو و شیرین نگارش شده است؛ که از نظر ساخت و فرم به نوعی در مقابل یکدیگر قرار دارند.

لیلی مجنون یک داستان عربی است و خسرو شیرین یک داستان ایرانی می باشد. همین امر یک امکان فوق العاده برای پژوهشگران و ادیبان فراهم آورده است تا شرایط اجتماعی ایران و عرب را در برابر یکدیگر مشاهده کنند. البته در این بین نباید فراموش شود که نظامی یک شاعر ایرانی با تعصبات ایرانی است و احتمالا در سروده های خود چه در لیلی و مجنون ویا در خسرو و شیرین، کمی مبالغه کرده باشد؛ اما به طور کلی می توان گفت که راهنمای خوبی می تواند در این زمینه باشد.

نکته هیجان انگیز، اینجاست که به گواه تاریخ و سخنان خود نظامی، او هیچ علاقه ای به سرودن منظومه لیلی و مجنون نداشته است و تنها به خاطر فشارهای حاکم وقت و فرزند خویش دست بر قلم برده است. همین عدم رضایت قلبی و به نوعی اجباری بودن منظومه شاید تنها نقاط ضعف اثر فوق را رقم زده است. این کتاب در حدود 4 ماه نگارش شده است در حالی که منظومه خسرو و شیرین و یا مخزن الاسرار نظامی چندین سال به طول انجامیده است. می گویند نظامی بعدها مدعی شده است که اگر مشغولیات شخصی به او اجازه می داده، لیلی و مجنون در 14 روز به اتمام می رسید. دلیل این عدم رضایت را می توان در دو عامل اصلی جست و جو کرد. اول این که لیلی و مجنون داستانی ساده دارد و اتفاق چندان خاصی در آن نمی افتد و نظامی معتقد بود که داستان کشش نخواهد داشت. دوم عربی بودن اصل داستان و نظامی را رنج می داد.

فرهنگ در لیلی و مجنون و ایرانیزه شدن آن

با تمام سختی ها و نارضایتی های نظامی از سرودن لیلی و مجنون، او منظومه ای شاهکار را به دنیای ادبیات اهدا کرد. گرچه در برخی از جاها، شتابزدگی و گذر از حوادث به وضوح دیده می شود اما نظامی توانست داستان عاشقانه ساده ای که تنها در چند بیت می توانست گفته شود را تبدیل به کتابی به وسعت 4700 بیت بکند.

مهمترین نکته ای که در این کتاب خوابیده است این است که لیلی و مجنون یک داستان عربی است، بنابراین می توان در آن فرهنگ عرب آن دوران را به خوبی مشاهده کرد. مهمترین آن ها این است که مجنون تنها کنشگر داستان است و لیلی تقریبا هیچ اثری ندارد. این نشان از این واقعیت دارد که زنان و دختران در آن دوره شاید با کمی اغراق مانند برده بودند. در حقیقت لیلی بجز دختر بودن در آن جامعه عرب جرم دیگری به نام زیبایی هم داشته است. این ویژگی جامعه درست برعکس آن چیزی است که در داستان خسرو پرویز مشاهده می کنیم.

اما جالب تر اینجاست که نظامی برای جلب نظر مخاطبان ایرانی خود داستان را با رنگ و بویی ایرانی پرورش داده است بدون آن که فضای اصلی داستان از دنیای عرب خود جدا شود. در حقیقت شیوه نظامی در لیلی و مجنون برای ایرانیزه کردن آن، دست بردن در جزئیات بود و او سعی نکرده است که اصل داستان را تغییر دهد. این باعث شده است که فرهنگ عرب، به زبان فارسی برای ما نشان داده شود.

به قلم: مرتضی ملک جاری