دانلود کتاب حکایت های هزار و یک شب

نقد و بررسی رمان هزار و یک شب

درباره ی رمان قلعه هزار و یک شب

هزار و یک شب (الف لیله و لیله) داستانی به نقل از پادشاهی به نام شهریار است. راوی این قصه ها شهرزاد (دختر وزیر) است. اکثر ماجراهای آن در بغداد و ایران اتفاق می افتد و داستان های آن از ریشه ی ایرانی است و آن را برگردان کتاب هزارافسان می دانند. حمیدرضا بیات نمونه ای از داستان های این کتاب را جمع آوری کرده است و توسط انتشارات اندیشه کهن پرداز به چاپ رسانده است.

کتاب هزار و یک شب به سه نسخه تقسیم می شود: نسخه هندی که پیش از دوره ی هخامنشی به زبان سانسکریت نوشته شده، نسخه ایرانی که ترجمه ای از نسخه سانسکریت به فارسی باستان می باشد و نسخه ی عربی که در دوران هارون الرشید از زبان پهلوی به عربی ترجمه شده است. در تمام این ترجمه ها تعدادی داستان جدید به آن اضافه شده است.

این کتاب از 53 داستان بلند که یک یا چند داستان در آن روایت می شود، 207 داستان کوتاه که در دل داستان بلند جای گرفته است، 82 داستانک چند خطی که بسیار کوتاه است، 7 داستان دنباله دار که در چند شب ادامه می یابد و جمعا 349 داستان و به صورت کلاسیک 204 حکایت است.

نخستین ترجمه ی هزار و یک شب به زبان های اروپایی در قرن هجدهم میلادی به دست آنتوان گالانی به فرانسوی درآمد و در سال 1704 میلادی منتشر شد. سر ریچارد برتون نخستین ترجمه انگلیسی این کتاب را در سال 1885 عرضه کرد. بورخس همه آثارش را مدیون هزار و یک شب می دانست.

نمایشنامه های حرم خلیفه هارون الرشید از رضا کمال و سفر هشتم سندباد پرویز ناتل خانلری از اولین اقتباس های نمایشی از این داستان به شمار می روند. پازولینی در سال 1975 نسخه ی سینمایی هزار و یک شب را با توجه به سبک و سیاق هنری خود ساخت. فیلم های علاءالدین و علی بابا و چهل دزد بغداد داستان هایی هستند که از روی حکایت های این کتاب مشتق شده است.

هزار و یک شب یک کتاب چند ملیتی است که زنان در آن نقشی پررنگ و فعال دارند. قهرمان قصه زنی با تدبیر و هوشیار است که با نقل قصه های هوشمندانه، پادشاهی خودکامه را به آگاهی می رساند.

 

خلاصه داستان

دو شاهزاده برادر، با نام های شهریار (شهباز) و شاه زمان، مورد خیانت زنان خود قرار می گیرند. شاه زمان تَرک پادشاهی کرده و راهی دیار برادر می شود و شهریار هم به انتقام خیانت همسرش هر شب دختری را به نکاح درمی آورد و بامداد دستور قتلش را می داد. تااینکه دیگر دختری در شهر نمی ماند و وزیر شهریار که دو دختر به نام های شهرزاد و دنیازاد داشت و به شدت نگران این قضیه بود به پیشنهاد شهرزاد وی را به عقد پادشاه درمی آورد. شهرزاد همان شب به شهریار می گوید که خواهری دارد که هر شب با قصه های او به خواب می رود و درخواست می کند که همان شب خواهرش را به قصر بیاورند تا برای بار آخر برایش قصه بگوید. دنیازاد می آید و شهرزاد قصه گویی را آغاز می کند، شهریار هم که مسحور این قصه شده بود مهلت می دهد که فردا شب ادامه ی قصه را بشنود و بنابراین کشتن شهرزاد را موکول به بعد می کند و این قصه گویی ها هر شب ادامه پیدا می کند.

 

شکل گیری داستان ها

این داستان ها نویسنده ی مشخص و ثابتی ندارد و از حکایات و قصه های متفاوت در فرهنگ های مختلف در طول قرن ها تشکیل شده است. شرق شناسان اتفاق نظر دارند که این مجموعه ترکیبی از متون دارای ریشه های گوناگون است و در قرن 13 و 14 میادی شکل ثابتی به خود گرفته و نمودار گرایش های مختلفی است چهار دسته داستان را در آن می توان تشخیص داد:

1. هسته ی قصه های ایرانی تبار و هم ریشه با داستان های شاهنامه. خصیصه ی این قصه ها، تخیلی بودن و مداخله ی جن و پری و سخن گفتن حیوانات است.
2. حکایاتی که بیشتر قصه های عاشقانه و عواقب آن هستند. در این نوع داستان ها مناظر زندگی درباری یا شهری، جایگزین صحنه های طلسم و جادو می شود.
3. قصه ی دریانوردان مانند سندباد که با پیوند تنگاتنگ راست و دروغ شکل می گیرند.
4. حکایات مشتمل بر ماجراجویی های قهرمانان و قصه های هزل آمیز و صحنه هایی از زندگی اعیان جانشین وهمناکی قصه های کهن می شود.

البته قصه هایی هم هستند که در هیچ طبقه ای نمی گنجند و تنها قصه های عامیانه هستند.

 

نقد رمان هزار و یک شب

داستان های هزار و یک شب با پرسش های بنیادین درباره ی زندگی و تجربیات انسانی سر و کار دارد و به مسائلی همچون عشق، مرگ، شادی، سرنوشت و جاودانگی اشاره دارند و از مرزهای زبانی و فرهنگی فراتر می رود. همچنین مسائل معنوی را نیز پوشش می دهند و به پرسش های ما از قبیل؛ چگونه در جهانی زندگی كنیم كه شامل خوبی و پلیدی در كنار هم است، پاسخ می دهد. این تضادها در قالب شخصیت های مختلف مانند مستبدان و یا حاكمان مهربان، جادوگران و ساحره ها و ... نشان داده می شود. قصه ی محوری و اصلی شهرزاد به مضامین مهمی چون قدرت، جنسیت، عدالت، بخشش و توانایی هنر در تغییر باور و اندیشه و رهایی از مرگ می پردازد.

با وجود تمام این حرف ها، موضوع قدرت نقش اساسی را در روند قصه ایفا می كند. قدرت حاكمانی كه بر جامعه تسلط كاملی دارند را به تصویر می كشد و تاثیرات این قدرت در اغلب قصه ها برجسته می شود. مساله ی مهم دیگر قدرت زن است. بسیاری از زنان در این قصه ها به عنوان برده و كنیز نشان داده می شوند كه مجبورند از مردها اطاعت كنند؛ اما با این وجود هنوز قدرت و توان شگفت انگیزی در مقابله با مشكلات و بدبختی ها از خود نشان می دهند. شهرزاد بارزترین نمونه ی این شخصیت ها است. مسئله ی بخشندگی و عدالت هم در بسیاری از قصه ها نشان داده می شود كه در نهایت با پیروزی خوبی علیه پلیدی به پایان می رسد. موضوع قدرت هنر در داستان اصلی زمانی پررنگ می شود که هنر می تواند پادشاه مستبد را مدهوش و رام خود کند و در پایان او را با مفاهیمی چون عدالت، بخشندگی، انسانیت و عشق آشنا کند.

 

نقد ادبی رمان هزار و یک شب

هزار و یک شب یکی از پیچیده ترین و خلاقترین داستان های جهان کهن است. هزار و یک شب می توانست جایگاهی بیشتر در میان کتاب خوان ها و دوستداران قصه داشته باشد اگر زوایای پنهان آن آشکار شود و یا رئالیسم بالزاکی پدید نمی آمد.

هزار و یک شب کتابی است که از گستره ی مضمون و معنی، متنوع بودن ماجراها، حوادث، شخصیت ها، توصیف های زیبا، دارا بودن نثر و زبان ویژه و منحصر به فرد، به کار بردن صنایع و بازی های ادبی درآن، همراه بودن نثر و نظم، کوتاهی جمله ها، صراحت در لهجه و استفاده ظریف از نثر آهنگ دار تشکیل شده است.

هزار و یک شب آمیخته ای از سنت داستان در داستان هند و دوئالیزم فلسفی ایرانی است. از طرف دیگر می توان ردپای باورهای فلسفی و پایه های داستان های اصیل هند را در این مجموعه دید. اصل ریاضت كش و عقوبات ناشی از گناه كه اجرای آن برعهده ی محكوم می باشد، ریشه ی هندی دارند؛ مثلا ترك خانمان برای دوازده ماه بدون برداشتن ذره ای مال و منال تا رسیدن به مرحله ی پختگی و رهیدن از بار گناه از جمله ی این باورها است كه در داستان های هزار و یك شب به كرات آماده است.

هزار و یک شب با وجود آنکه در طول زمان دچار دگرگونی شده و داستان های ناخواسته ای به آن اضافه شده است؛ اما استخوان بندی اش چنان قدرتمند و پرمایه بوده که تمام این اضافات را در خود جای داده است بی آنکه ماهیتش به کاستی گراید. نویسندگان رمانس های اولیه اروپایی، همه از هزار و یک شب سرمشق گرفته اند. حتی رمان به عنوان ژانر ادبی مدرن در اروپا نیز از این کتاب تاثیر گرفته است. به عنوان مثال رمان در جستجوی زمان از دست رفته مارسال پروست به گفته ی خود نویسنده تحت تاثیر این کتاب نوشته شده است.

با خواندن کتاب هزار و یک شب خواننده به آرامش و تامل پیرامون مسائل اساسی طبیعت و انسان می رسد و می تواند جهان کهن را به جهان مدرن پیوند بزند.

 

این کتاب دارای یک پیرنگ اصلی است که خرده داستان ها و داستان های تودرتو در واقع در خدمت داستان اصلی هستند. شخصیت اصلی قصه شهرزاد قصه گو است که می خواهد از مرگ رهایی یابد؛ بنابراین زمانی که وارد دربار شاه می شود باید دست به اقدام بزند یا مانند بقیه ی دختران به مرگ و ستم تن در دهد و یا راهی برای رهایی خود و بقیه ی دختران باقی مانده از سرزمینش پیدا کند. او راه دوم را انتخاب می کند و به هنر متوسل می شود. او از هنر قصه گویی و سخنوری بهره مند است این هنر مانند اسلحه برای او عمل می کند و می تواند موانع را یکی پس از دیگری پشت سر بگذارد. او در طول داستان یاد می گیرد که چگونه مهار دشمن خود، شاه را در دست بگیرد و هر شب تصمیمش برای قتل را به شب بعد موکول کند. او از قصه های دنباله دار استفاده می کند و عنصر تعلیق که تا امروز اساس بسیاری از داستان ها است، برای شهرزاد حکم مرگ و زندگی را دارد. اگر تعلیق او کارساز نشود و مخاطبش را جذب نکند، جانش را از دست خواهد داد.

شهرزاد از تمام اصول داستان نویسی گره اندازی، نقطه ی اوج، تعلیق و شخصیت های جذاب استفاده می کند تا جان خویش را نجات دهد. در پایان او با یک تیر دو نشان می زند هم جان خود و دیگر دختران را نجات می دهد و هم پادشاه را در خلال قصه ها با مفاهیم عمیق انسانی آشنا می کند و چشم دل او را باز می کند و در نهایت دشمن خود را نیز از کینه و نفرت نجات می دهد و عشق را به او می آموزد.

 

تمثیل و کارکرد آن در هزار و یک شب

داستان های هزار و یک شب پر از تمثیلات و مَثَل هایی است که در زندگی روزمره از آن استفاده می کنیم. ضرب المثل های موجود در کتاب از نظر محتوا و جهت گیری به چهار گروه هنجارگرایانه، آمرانه، عاطفی و توصیفی تقسیم می شوند. در گذشته با توجه به شرایط جامعه نگرش گذشتگان نسبت به موضوعات، مختلف بوده و معمولا این نگرش ها را با ضرب المثل منعکس می کردند. این ضرب المثل ها یا توصیه ی امری، یا توصیفی و یا بیان آرزو می باشد.

ضرب المثل توصیفی به توصیف و ویژگی های یک شخص، یک واقعه و یا یک رابطه می پردازد. اینگونه ضرب المثل ها به دلیل داشتن وزن، قافیه و موزون بودن آسان تر منظور افراد را می رسانند:

"و گفت: مگر خدای تعالی این مولود را بی روزی آفریده؟ چنین کار نخواهد شد؛ زیرا هرآنکس که دندان دهد نان دهد."

ضرب المثل های هنجاری به طور ضمنی ترغیب کننده به یک عمل یا یک اندیشه ی نو هستند و معمولا بیان کننده ی یک قاعده ی اخلاقی و هنجاری هستند. از آنجایی که در جوامع مذهبی و سنتی پشتوانه ی ضرب المثل ها برمبنای منطق، حکمت و روایات دینی است. افراد راحت تر آن ها را می پذیرند:

"هرکه آزموده را بار دیگر بیازماید او را پشیمانی روی دهد."

ضرب المثل های توصیه ای یا آمرانه، وادار کننده به یک عمل و یا اندیشه با یک فعل مستقیم و روشن هستند. در این نوع ضرب المثل بر خلاف نوع هنجاری فرد با لحنی آمرانه و بی پرده موضوع خود را بیان می کند:

"سخنی که تو را سود ندهد، مگو و چیزی که تو را خشنود نکند، مشنو."

ضرب المثل عاطفی بیان کننده ی یک آرزو، نصیحت، دعا از سر دلسوزی است و معمولا بدون فعل است. در واقع اینگونه ضرب المثل ها حاوی نفرین و یا دعای خیر در حق افراد است:

"تغییر تقدیر نیست تدبیر."

حکایت های تمثیلی هزار و یک شب را از منظر قهرمانی می توان به دو بخش تقسیم کرد: حکایت های حیوانی و حکایت های غیرحیوانی. تعدادی از این حکایات از زبان مرغان به شیوه ی کلیله و دمنه و به سبک هندی است. بیشتر حکایات مضامین اخلاقی همچون پشیمانی از کرده ی خود و باور به تقدیر و توکل را در برمی گیرد.

 

بررسی قالب داستانی در هزار و یک شب

از جهاتی می توان هزار و یک شب را یک داستان اسطوره ای نامید. داستان های اسطوره ای دارای ویژگی های مشترکی هستند که در این کتاب هم می توان آن ها را بازشناخت:

1. این داستان ها بر کنش تاکید دارند و هر کنشی به خودی خود و نه برای بیان ویژگی های شخصیت ها اهمیت دارد.
2. رابطه ی علی در این رویدادها از نوع علیت بی واسطه است؛ یعنی فاصله ی میان یک ویژگی و کنش تحت تاثیر آن بسیار کم است و هر علتی یک معلولی دارد.
3. زمان و مکان رویدادها فرضی است.
4. اساس این قصه ها برپایه ی مطلق گرایی و برخورد خیر و شر شکل می گیرد.
5. شخصیت ها در این نوع داستان ها تیپ هستند.
6. این نوع روایت ها معمولا با این جمله ها آغاز می شوند: "آورده اند که" و "چنین روایت کرده اند که"
7. این داستان ها با پیروزی شخصیت خیر داستان به پایان می رسد.

براین اساس می توان کتاب هزار و یک شب را داستانی اسطوره ای نامید. داستان اصلی کتاب، شهرزاد برپایه ی کنش شکل می گیرد، اگر پادشاه درخواست ابتدایی شهرزاد را رد می کرد دیگر اتفاقات بعدی اتفاق نمی افتاد پس کنش نقش اصلی را در قصه دارد. روابط و اتفاقات پینگ پنگی وار مدام در قصه دیده می شود. هر کنشی از طرف شهرزاد به یک واکنشی از طرف پادشاه منجر می شود. شهرزاد هرگاه می خواهد داستانی را شروع کند از این عبارت: "آورده اند که..." یا مانند آن استفاده می کند. شخصیت های داستان یا خیر مطلق هستند یا شر مطلق به عنوان مثال در داستان علی بابا، شخصیت علی بابا خیر مطلق است و هیچ نکته ی منفی در او وجود ندارد و چهل دزد شخصیت های کاملا منفی و سیاهی هستند. در داستان های شهرزاد شخصیت های خاکستری به ندرت دیده می شود و همین امر باعث می شود که این شخصیت ها از تیپ فراتر نروند. به دوره ی تاریخی و مکان داستان ها به طور مشخص اشاره نشده است و پایان تمام آن ها خوش است. داستان های هزار و یک شب با در نظر گرفتن تمام این موارد در حوزه ی اسطوره و افسانه و به اصطلاح داستان های پریان قرار می گیرند.

 

بررسی تاثیر عشق در هزار و یک شب

هزار و یک شب ارزش گفت وگو را نشان می دهد. اساس کتاب بر پایه ی سحر کلام است. این کتاب کلام عشق است که در مقابل مرگ می ایستد. فهم هزار و یک شب به مثابه ی یک متن چند فرهنگی که فرهنگ ایران یکی از خاستگاه های شکل گیری آن است، به درک نظام های آیینی-اسطوره ای کهن منتهی می شود و فهم فرهنگ و تاریخ شرق را در گستره ی افسانه ها و داستان هایی که جادو، دین، آیین و اسطوره را به هم می آمیزند، ممکن می گرداند.

در هزار و یک شب داستان های زیادی درباره ی مکر زنان روایت می شود که مکرشان از نوع مکر زلیخا یعنی دروغگویی است؛ اما شهرزاد به لطف کلام و با نیروی قصه بر شهریار فائق می شود و البته که این قصه گویی بر پایه ی یک مکر یا حیله استوار است؛ ولی این حیله از جنس مکر معروف دیگر زنان مانند مکر دلیله نیست بلکه چون سحر است با تار و پود کلام قصه بافته شده است.

جانمایه ی این کلام هم عشق است؛ اما نه از جنس عشق به شهریار بلکه از سر عشق و محبت به خواهرانش و بنابراین شهرزاد یک اسطوره می شود. شهرزاد یک ساختار مثالی دارد و صورت مثالی برای یونگ خود اسطوره است. شهرزاد به تنهایی و با نیروی قصه جان خواهران خود و تمام زنان سرزمینش را نجات می دهد و در نهایت به اسطوره تبدیل می شود.

 

عشق در بیشتر قصه های هزار و یک شب انسانی و زمینی است و از آن فراتر نمی رود. در این کتاب عشق افلاطونی و غیرواقعی وجود ندارد. البته بعضی از معدود داستان های آن را می توان تعبیر عرفانی کرد؛ مانند چراغ علا ءالدین که نماد قلبی است که از پرتو عشق نورانی شده است. این عشق زمینی گاهی از مرز جغرافیایی عبور می کند که گاهی شاهد عشق میان یک مسیحی و یک مسلمان هستیم.

کتاب شهرزاد مبتنی بر گفتگوی عشق و اصولا کتابی در تجلیل گفتگوهای عاشقانه است. عشق در این کتاب از جنس عشق شرقی به شمار می آید: عشقی که با یک نگاه و یا شنیدن وصفی زاده می شود. آنچنان که انگار از آسمان افتاده است و در تقدیر عشاق این کتاب نوشته شده است.

 

نتیجه گیری

هزار و یک شب کتابی است که ردی از تمام جهان را می توان در آن دید. این کتاب ارزش تاریخی دارد و نسل به نسل از میان طوفان ها و حوادث تاریخی گذشته است تا به دست ما برسد و ارزش کلام را در جامعه ی معاصر نشان می دهد.

گردآوری این مجموعه ی داستان توسط حمیدرضا بیات و انتشارات اندیشه کهن پرداز را می توانید از سایت کتابچین تهیه و مطالعه بفرمایید.

ویکی پدیای رمان هزار و یک شب

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%D9%88_%DB%8C%DA%A9_%D8%B4%D8%A8