دانلود کتابهای عبید زاکانی

چکیده

خواجه نظام الدین عبید الله زاکانی معروف به عبید زاکانی در سال 701 هجری قمری در توابع قزوین به دنیا آمد. وی شاعر، متفکر و نویسنده ای ایرانی است که در قرن هشتم هجری می زیست. از این نویسنده آثار و اشعار بسیاری به جای مانده است که می توان آن ها را به دو دسته ی اشعار هزل و مطابیه و اشعار جدی تقسیم کرد. وی در شعرها و نوشته های خود با زبانی طنز و البته شیرین انتقاد های خود را به فساد و ریای و حقه بازی هایی که در جامعه بود را بیان می کرد. از منظومه های مشهور عبید زاکانی بایستی به منظومه ی موش و گربه، عشاق نامه، رساله ی اخلاق الاشراف، سنگ تراش و ریش نامه اشاره کرد. علاوه بر این منظومه ها، عبید زاکانی قطعات، غزلیات، قصاید و رباعیات بسیار زیادی نیز سروده است. عبید زاکانی در سال 772 هجری قمری از دنیا رفت و آرامگاه او نیز هم اکنون بنا بر روایات در دزفول واقع است.

شرح کامل زندگی عبید زاکانی

خانواده ی زاکانی

عبید زاکانی از خانواده ی زاکانی بود که اصالتشان عرب بوده است و به ایران مهاجرت کرده بودند. خاندان زاکانی دو شعبه بوده اند. اول آنانی که اهل دانش های معقول و منقول بودند و دومین شعبه از این خاندان هم ارباب الصدور نام داشته و از صاحب منسبان دیوان پادشاهی بوده اند. خاندان خود عبید زاکانی آن طور که حمدالله مستوفی، از همشهریان و هم عصران عبید عنوان کرده است، اغلب جزء وزیران و درباریان بوده اند. با این که سند و مدرک معتبری در این باره وجود ندارد اما با توجه به عنوان صاحب معظم که مستوفی در کتاب خود استفاده کرده است پس می توان این طور نتیجه گرفت که خود عبید نیز در دربار حاکمان رفت و آمد داشته و دارای احترامات فراوانی بوده است.

"ارباب صدور بودند، از ایشان صاحب سعید صفی الدین زاکانی خداوند املاک و اسباب و از ایشان صاحب معظم خواجه نظام الدین عبیدالله اشعار خوب دارد و رسائل بی نظیر." حمد الله مستوفی

 

درباره ی عبید زاکانی

درباره ی زندگی عبید زاکانی اطلاعات چندانی در دست نیست، تنها می توان به اطلاعاتی که حمدالله مستوفی و همچنین دولت شاه سمرقندی از زندگی عبید زاکانی نقل کرده اند بسنده کرد. تاریخ تولد عبید در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم تخمین زده شده است. چرا که مستوفی کتاب خود را در سال 730 هجری قمری نوشته بود و در آن زمان عبید زاکانی دارای شهرت و محبوبیت بوده است. عبید در جوانی به شیراز رفت تا در محضر برترین اساتید به تحصیل بپردازد و زمانی که تحصیلاتش پایان پذیرفت به شهر زادگاه خود، قزوین بازگشت و در آن جا ماندگار شد. او به سبب زندگی در خاندانی فرهیخته با ادبیات و دانش های مختلف و همچنین آگاهی های عمومی آشنایی کامل داشته است. وی از همین اطلاعات و علم خود در سروده هایش استفاده می کرد و مفاهیم مهمی را با زبان طنز خود بیان می کرد. با توجه به شعر های این شاعر برجسته می توان گفت که او تسلط کامل به زبان عربی و همچنین علم نجوم داشته است. نام اصلی خواجه عبید الله می باشد اما او در آثارش از تخلص عبید استفاده کرده است.

 

عبید زاکانی و خدمت به حاکمان

زمانی که شاه شیخ ابو اسحق اینجو بر شیراز حکومت می کرد عبید زاکانی از عراق به شیراز رفت و در همان شهر اقامت گزید تا بتواند در دربار پادشاهی خدمت کند و شعر هایش را در مدح و ستایش شاه شیخ و وزیر او رکن الدین عمید الملک که از فضلا و علما بود، بسراید. چندی بعد شاه شیخ کشته شد وامیر مبارزالدین به جای او بر تخت پادشاهی نشست. عبید زاکانی اما علاقه ای به خدمت به او نداشت و به همین خاطر نیز مدتی را در بغداد و تبریز سپری کرد و در دربار سلطان اویس جلایری نیز، در مدح او اشعاری سرود. وی زمانی که در بغداد به سر می برد با سلمان ساوجی، از قصیده سرایان و شاعران خوش ذوق، همنشین شده بود. سرانجام امیر مبارزالدین توسط پسران خودش کور و از سلطنت برکنار شد و به جای او شاه شجاع به سلطنت رسید. عبید زاکانی هم تصیم گرفت به کرمان رفته و نزد شاه شجاع که می دانست پادشاهی اهل ادب و فرهنگ است، برسد. عبید شعر ها در مدح او سرود و در سال 767 به همراه شاه شجاع به شیراز عزیمت کرد.

 

دین و مذهب شاعر

در آغاز کتاب کلیات ترکیب بندی که توسط عبید زاکانی نوشته شده است می بینیم که او پس از آن که در حمد و ستایش خداوند و همچنین پیامبر اکرم (ص) اشعاری سروده، به ستایش 4 خلیفه ی بعدی نیز پرداخته است. وی در باب حضرت علی (ع) خود را از سگان خاک در مرتضی علی" دانسته است و حتی درباره ی فرزندان ایشان حضرت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نیز ابیاتی دارد. این خود نشان دهنده ی ارادت ویژه ای است که عبید زاکانی نسبت به امامان شیعه داشته.

 

نوع نگارش عبید زاکانی

اشعار جدی عبید زاکانی در حدود 3 هزار بیت می باشد که شامل قصاید، ترکیب بند ها، ترجیع ها، غزلیات، مقطعات، رباعیات و همچنین مثنوی عشاق نامه می شوند. در قصایدی که عبید سروده است حوادث تاریخی کمی دیده می شود. وی قصاید خود را معمولا در جواب قصیده های استادان متقدم و یا برای مدح حاکمان می سروده است. وی در قصیده بیش تر از شیوه ی شاعرانی همچون سنایی و انوری الهام می گرفت.

وی در غزلیات از سعدی الهام گرفته و غالبا  در ابیات خود از او استقبال کرده است. موضوع غزلیات وی البته محدود به عشق نمی شود.

 

مفاهیم مهم در اشعار زاکانی

زاکانی مکررا در اشعار خود از اوضاع جامعه انتقاد می کند و معتقد است که هیچ کس بر سر جای واقعی خود نیست. او صوفیان را مفت خوار می خواند و اربابان و صاحب منصبان را به خوک تشبیه می کند. همچنین در چنین جهانی از نظر او عشق کار بیکاران می باشد.

همچنین در نگاه زاکانی مفهوم عدالت مشکلاتی داشته است و طبق باور او عدالت در جامعه به مصلحت تبدیل گشته است. او با بیانی طنزآمیز نوشته است که احتمالا ظلم بر عدالت ارجحیت دارد، چرا که ظلم بر خلاف عدل شادی و کامیابی به همراه دارد.

 

درباره ی آثار عبید زاکانی

• رساله ی اخلاق الاشراف: این رساله همانند برخی دیگر از آثار عبید زاکانی در انتقاد به اوضاع جامعه نوشته شده است و یکی از باارزش ترین کتاب های عبید زاکانی می باشد. در کتاب، زاکانی دو اصطلاح مذهب "مذهب منسوخ" و "مذهب مختار" را بیان می کند. اولی به معنای رفتار های نیک و پسندیده ای که کسی از آن ها استفاده نمی کند و دیگری نیز به معنی روش و مسلکی که مردم در پیش گرفته اند و طبق آن عمل می کنند.
• مثنوی عشاق نامه: این مثنوی توصیفی است از احوالات خود شاعر و عشق او. عشاق نامه در حدود 700 بیت دارد و در سال 751 توسط عبید زاکانی به نام شاه شیخ ابو اسحق نوشته شده است. شاعر کار سرودن این منظومه را در دو هفته به پایان رسانید. در میان ابیات و غزلیات این مثنوی، دو غزل نیز از همام تبریزی و چند بیت هم از خسرو و شیرین تضمین گردیده است.
• ریش نامه: درباره مذهب ریش و ظلم و ستمی که به مردم عادی و نیک جامعه می رسد، رساله ی کوچکی به نام ریش نامه نوشته شده است.
• رساله صد پند: در این کتاب صد موعظه ی پند آمیز با زبانی طنز آورده شده است.
• نوادرالامثال: این کتاب به زبان عربی نوشته شده است و در آن نقل قول هایی از انبیا، علما، شاعران و... دیده می شود.
• رساله تعاریف مشهور به ده فصل: این کتاب در ده فصل و به مانند یک لغت نامه نوشته شده است و دارای سبک انتقادی نیز می باشد. در هر فصل این کتاب درباره ی یکی از اصناف و طبقات جامعه نوشته شده وتلاش شده تا با زبانی طنزآمیز به اوضاع و احوال جامعه انتقاداتی وارد گردد.
• رساله ی دلگشا: برخی از حکایت هایی که در این رساله آورده شده اند به زبان عربی هستند و برخی دیگر به زبان فارسی نوشته شده اند. نثر شیوا و روان و همچنین مفاهیم انتقادی و اخلاقی از ویژگی های این کتاب می باشند.
• مثنوی سنگ تراش: این مثنوی تنها 86 بیت دارد و درباره ی سنگ تراش ساده ای است که خدا را مهمان خود می کند.

سنگ تراشی بود اندر کوه طور

 سنگ تراشی کرد و گفتی ای غفور

 

درباره ی کتاب موش و گربه

عبید زاکانی این منظومه را به سبک طنز و با مفهوم انتقادی و در 96 بیت نوشته است. این منظومه نه تنها در دوران خود عبید زاکانی بلکه در دوره های بعد از وی هم بسیار مورد توجه قرار گرفت. در بسیاری از مکتب خانه ها و مدرسه ها این کتاب تدریس می شد و خوانندگان در تمامی دوران ها تحت تاثیر این کتاب قرار می گرفتند.

 داستان این منظومه درباره ی گربه های شهر کرمان است که می خواهند موش های شهر را فریب دهند. از این رو با آن ها عهدی می بندند و بعد از مدتی عهد خود را شکسته و شروع به شکار آن ها می کنند. پس از آن بین این گربه ها و موش ها در بیابان جنگی رخ می دهد.

اما برخی از منتقدان نیز اعتقاد دارند که این منظومه نوشته ی عبید زاکانی نیست، چرا که در این منظومه اختلافاتی با سایر آثار شاعر مشاهده کرده اند. یکی از این افراد علی محدث، محقق و پژوهشگر ایرانی می باشد. او معتقد است از آن جایی که در نسخه های قدیمی آثار عبید زاکانی اثری از منظومه ی موش و گربه وجود ندارد و این که این منظومه در مقایسه با منظومه های دیگر عبید زاکانی در سبک و محتوا کم مایه تر است، پس قطعا این منظومه نوشته ی عبید زاکانی نیست و آن را به وی نسبت داده اند.

اگر داری تو عقل و دانش و هوش

بیا بشنو حدیث گربه و موش

بخوانم از برایت داستانی

که در معنای آن حیران بمانی

ای خردمند عاقل ودانا

قصه ی موش و گربه برخوانا

قصه ی موش و گربه ی منظوم

گوش کن همچو در غلطانا

از قضای فلک یکی گربه

بود چون اژدها به کرمانا

 

چند حکایت کوتاه از عبید زاکانی

• سلطان محمود در زمستانی سخت به طلخک گفت که با این جامه ی یک لا در این سرما چه می کنی که من با این همه جامه می لرزم. گفت ای پادشاه تو نیز مانند من کن تا نلرزی. گفت مگر تو چه کرده ای؟ گفت هرچه جامه داشتم همه را در بر کرده ام.
• مردی که دماغ بزرگی داشت، قصد داشت ازدواج کند. مرد به زنی که برای ازدواج انتخاب کرده بود گفت: تو از ویژگی های شایسته ی من خبر نداری. من در معاشرت بزرگوار هستم و در شرایط دشوار بسیار صبورم. زن گفت: من در بردباری تو در سختی ها شک ندارم زیراچهل سال است که تو این دماغ را روی صورت خود حمل می کنی!
• شخصی دعوی نبوّت می کرد. او را پیش خلیفه بردند. خلیفه از او پرسید که: چه معجزه ای داری؟ گفت: معجزِه ی من آن است که این زمان، هر چه شما را در دل می گذرد، مرا معلوم است. گفت: ما را در دل، چه می گذرد؟ گفت: در دل، شما را می گذرد که من دروغ می گویم.

 

نمونه اشعار عبید زاکانی

• تا مهر تو ام در دل شوریده نشست

وافتاد مرا چشم بدان نرگس مست

این غم ز دلم نمی نهد پای برون

وین اشک ز دامنم نمیدارد دست

• عشق تو مرا چو خاک ره خواهد کرد

خال تو مرا حال تبه خواهد کرد

زلف تو مرا به باد بر خواهد داد

چشم تو مرا خانه سیه خواهد کرد

• ز من مپرس که بر من چه حال می گذرد

چو روز وصل توام در خیال می گذرد

جهان برابر چشمم سیاه می گردد

چو در ضمیر من آن زلف و خال می گذرد

 

ویکیپدیای عبید زاکانی

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%DB%8C%D8%AF_%D8%B2%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C

https://en.wikipedia.org/wiki/Ubayd_Zakani

 

 

آثار عبید زاکانی

• دیوان اشعار
• عشاق نامه
• موش و گربه
• اخلاق الاشراف
• سنگ تراش
• رساله ی تعریفات ملا دو پیازه
• تعریفات ملا دوپیاز
• ریش نامه
• صد پند
• رباعیات عبید زاکانی
• مقطعات عبید زاکانی
• غزلیات عبید زاکانی

---

 

آثار عبید زاکانی که در کتابچین موجود است

1. کتاب مقطعات عبید زاکانی - دیوان اشعار
2. کتاب مجموعه آثار عبید زاکانی
3. کتاب قصاید عبید زاکانی - دیوان اشعار
4. کتاب غزلیات عبید زاکانی - دیوان اشعار
5. کتاب عشاق‌نامه عبید زاکانی
6. کتاب رباعیات عبید زاکانی - دیوان اشعار
7. کتاب دیوان اشعار عبید زاکانی
8. کتاب موش و گربه