کتاب قمارباز

نقد و بررسی رمان قمارباز اثر فئودور داستایفسکی

فئودور داستایوفسکی نویسنده مشهور روس نوشته های مختلفی دارد که می توان سرآمد آن ها را رمان هایی مانند جنایت و مکافات، ابله و برادران کارامازف دانست. هرکدام از این اثرها شباهت ها و تفاوت های خاصی با یک دیگر دارند اما همه آن ها بر روی یک خط سیر و یک نوع سبک نوشتاری نگارش شده اند؛ اما قمارباز به جهات مختلف اثری خاص و جدا نسبت به سایر آثار فئودور داستایفسکی محسوب می شود. مهمترین تفاوت این اثر را می توان در زمان نگارش آن دید. قمارباز کتابی است که فئودور داستایفسکی آن را در مدت زمان کمتر از 30 روز نوشته است. داستان های بسیاری در این باره وجود دارد؛ اما چیزی که مشخص است قمارباز الهام گرفته از باخت های داستایوفسکی از قمار هایی است که در سفر خود با همسرش به اروپا داشته است و نگارش کتاب قمارباز نیز راهی برای فرار از این بدبختی مالی برای او محسوب می شد. این اتفاق در نظر اول اتفاقی منفی برای این کتاب محسوب می شود که می تواند تاثیری مستقیم در جهت نقد داشته باشد.

درباره نویسنده

داستایوسکی، نویسنده روس که خشکی نوشته ها و سختی کلام او درست مانند روانی داستان هایش منحصر به فرد است و تقریبا در نوشته های هیچ نویسنده ای دیگر نمی توان مانند آن را پیدا کرد. این اتفاق نه تنها در سبک نویسندگی داستایفسکی رخ نداده است. زندگی عجیب و غریب او که از اعدام نجات پیدا می کند و درگیر تبعیدگاهی در سیبری می شود نیز ثابت می کند ما با نویسنده ای چندان معمولی طرف نیستیم و قرار است اتفاقات جذاب و البته عجیب غریبی چون زندگی داستایفسکی را با او تجربه کنیم.

به گفته منتقد بزرگی داستایوفسکی نویسنده ای است که می تواند به خوبی زندگی را به تصویر بکشد. همه ما به نوعی زندگی را تجربه کرده و می کنیم؛ اما اگر بخواهیم زندگی خودمان را بنویسیم یا آن را به دیگری شرح دهیم دچار نوعی پوچی ذهن می شویم. گویی تا امروز زندگی نکرده ایم و هیچ خاطره ای در ذهن داریم. مغزمان برای مدتی خالی و سفید می شود. برای اثبات این موضوع کافی است که کاغذی سفید را بردارید و روی آن بین دو شخصیت خیالی سعی کنید مکالمه ای برقرار کنید. فرض کنید این دو شخصیت شما و دوست صمیمی شماست. احتمالا بعد از چند دقیقه متوجه خواهید شد که 90 درصد کاغذ همچنان سفید مانده است و شما و دوستتان هیچ چیز برای گفتن ندارید. معجزه اصلی داستایوسکی دقیقا همین جاست که می تواند به قدری ساده و روان زندگی را به تصویر بکشد که گویی ثانیه به ثانیه آن را زندگی می کنید. در واقع شما در آثار داستایفسکی با ثانیه ها سروکار دارید و این ثانیه ها هستند که ارزش دارند.

اما اگر بخواهیم کتاب قمارباز را از زاویه زندگی داستایفسکی نگاه کنیم، در واقع باید گفت که داستایوفسکی همیشه تحت عنوان چیزی به نام کسب درآمد و عبور از وضعیت بد اقتصادی خود دست به نوشتن زده است و در این بین کتاب هایی مانند ابله و جنایت و مکافات ظهور کرده اند؛ بنابراین چیز عجیبی نیست که کتاب قمارباز برای فرار از سختی های باخت های پی در پی داستایوسکی در قمار باشد. مهم این است که داستایفسکی برای کسب درآمد و گذران زندگی خود، زندگی خود را به تصویر کشیده است و به نوعی ثانیه های مختلف را به قلم آورده است. این است که کارهای داستایفسکی را از بقیه نویسنده ها متمایز می کند.

از طرفی دیگر می توانیم بگوییم که داستایوسکی در این برهه زمانی چندان درگیر مسائل شخصی و زندگی شخصی خود نبوده است؛ بنابراین برعکس آثاری مانند جنایت و مکافات که بیشتر آثار درونی شخصیت داستان مورد بحث و بررسی قرار گرفته بود، در کتاب قمارباز ما با دنیای بیرون درگیر هستیم و این چیزی که واقعا در آثار داستایوسکی اتفاقی تازه و شاید نادر محسوب شود.

حق انتخاب در بازی شانس زندگی

داستان قمارباز به نسبت داستان های رمان های ابله و جنایت و مکافات پیچیدگی بیشتری دارد و آن می توانیم تو در تو بودن داستان را مشاهده کنیم. به بیان بهتر داستایفسکی دیگر نخواسته که تنها به شرح وقایع بپردازد بلکه می خواهد اتفاقی دیگری را به مخاطب القا کند. علت این موضوع نیز کاملا روشن است. در کتاب ها و رمان هایی مانند ابله و جنایت و مکافات مباحث درونی و روحی افراد مورد توجه بود. از این رو اتفاق و داستان بیرون هرچه ساده تر باشد می توان تحیلی بهتر از وضعیت روحی شخصیت ها داشت اما در داستان قمارباز داستان از بعد شخصیتی خارج می شود و وارد لایه اجتماع و زندگی می شودو وقتی وارد این لایه از داستان می شویم به ناچار شخصیت های دیگر نیز تاثیر بیشتری نسبت به سایر کتاب های داستایوفسکی پیدا می کنند از این رو داستان پیچیده تر و شاید جذاب تر می شود.

به طور کلی در کتاب قمارباز یک نظریه بسیار مهم اما ساده جریان دارد. زندگی بازی شانسی است که در آن درست ترین انتخاب شما نیز ممکن است منجر به شکست شود و این معنی همان قماربازی را می دهد. به بیان بهتر داستایفسکی با ایجاد یک جامعه کوچک در یک گردونه و دایره ثابت که تقریبا تا انتهای داستان هیچ تغییری در آن حاصل نمی شود، ثابت می کند که همه افراد با انتخاب راه های مختلف در محدوده این دایره قرار دارند و نمی توانند از آن فراتر بروند. حال در این جا به یک پارادوکس اساسی برخورد می کنیم، آیا نتیجه انتخاب دو راه یکسان خواهد بود؟ اگر یکسان باشد، بنابراین دیگر برد و باخت و شکست و پیروزی معنایی نخواهد داشت و این باعث می شود که معنای قمار و شانسی بودن از زندگی برداشته شود. این پارادوکس دو طرفه که داستایفسکی مخاطب را در طول داستان قمارباز درگیر آن می کند به نوعی سوال اصلی فلاسفه درباره زندگی و هستی است. به بیان بهتر داستایفسکی با بیان این سوال که آیا می توان انتخابی کرد که به نتیجه آن مطمئن بود یا نه؟ می خواهد ثابت کند که زندگی خود یک قمار است اما در ادامه مسیر وقتی این سوال پیدا می شود که آیا نتیجه دو مسیر در انتها فرقی می کند یا نه؟ پارادوکس ایجاد می شود.

داستایفسکی با استفاده از شخصیت های مختلف در طول داستان و بسته نگه داشتن داستان توانسته گردونه ای جذاب در قمارباز ایجاد کند. در این گردونه افراد مختلفی وارد زندگی شخصیت اصلی می شوند و تاثیر خود را می گذارند اما هیچ فرقی  در روند نهایی فرد و شخصیت اصلی داستان نمی گذارد. همین پارادوکس ها و عدم قطعیت های بحث شده در طول داستان است که جذابیت قمارباز را چند برابر کرده است و خواننده را با قلم شیوا تا انتهای داستان با خود همراه می کند.

ویکی پدیا کتاب قمارباز

https://fa.wikipedia.org/wiki/قمارباز_(رمان)

چند نکته مهم و پایانی

از نظر حجمی می توان گفت که قمارباز جز رمان های کوتاه داستایوفسکی محسوب می شود و این کوتاهی برای خواننده های امروزی که حوصله و وقت چندانی برای مطالعه کتاب ندارند می تواند بسیار مناسب و جذاب باشد. از طرفی دیگر داستایوفسکی نویسنده ساده نویس و روان نویس محسوب می شود. از این رو ترجمه آثار این نویسنده توسط مترجمی که با ساده نویسی آشنا باشد می تواند جذابیت خواندن این کتاب را برای مخاطبان ایرانی چند برابر کند. در تاریخ ادبیات ایران به واقع در سبک ساده نویسی کسی بهتر از جلال آل احمد وجود ندارد. اگر می خواهید نسخه الکترونیکی کتاب قمارباز با ترجمه جلال آل احمد را در اختیار داشته باشید، بهتر است سری به سایت و اپلیکیشن کتابچین بزنید.

اما به عنوان خاتمه بحث و جمع بندی باید گفت که داستایوسکی در تمام آثار خود توانسته قدرت لحظه ها را به خوبی بیان کند و از آن در طول داستان به طور شگفت انگیزی استفاده کند. این لحظه ها به قدری تاثیر گذار و جذاب می باشند که تا صفحه پایانی کتاب نمی توان انتهای آن را حدس زد. احتمالا خود داستایفسکی نیز نمی توانسته انتهای کتاب خود را حدس بزند!

اما به طور کلی در مورد کتاب قمارباز باید گفت که مهم نیست علت نگارش این کتاب چه بوده است. مهم این است که داستایفسکی یک آزمایشگاه کوچک اما عملی برای سوال مهم و قدیمی فلسفه ساخته است و در آن به این پارادوکس می پردازد که زندگی آیا چیزی جز قمار و شانس است یا خیر؟ شاید بسته به زندگی هر انسانی پاسخ به این سوال متفاوت باشد و شاید هر مخاطبی بتواند به نوعی با این پارادوکس ساخته شده کنار بیاید؛ اما مهم این است که بدانیم واقعا همچنین پارادوکسی وجود دارد و شاید حل این پارادوکس در زندگی ما باشد که بتواند زندگی ما را تغییر دهد. چه کسی می داند.

به قلم مرتضی ملک جاری