کتاب بوف کور

بوف کور، شاهکاری بر تارک ادبیات

یکی از سخت ترین کارها و نقد های ممکن نوشتن نقد و تحلیل برای کتاب های صادق هدایت است. این کار از این جهت سخت می باشد که یک سو طرفداران بیشماری در بین اهالی کتاب دارد، از سوی دیگر بزرگان ادبیات و نویسندگان بزرگی جلال آل احمد و جمال زاده و ... او را دوست دارند و مورد آخر این که بنده نیز از دوستداران کتاب بوف کور می باشم. با این اوصاف احتمالا تحلیل و نقد آن، برای بنده کاری بسیار مشکل است. با این حال سعی می کنم با دیدی باز و با توجه به نظریات مختلف کتاب را باز کنم و به بیانی آن را تحلیل کنم.

قبل از شروع بحث بهتر است یک نکته را عرض کنم. ادبیات ایران و به طور کل فرهنگ ایرانی و در بیان کل تر فرهنگ مردم جهان بر این است که مخالفت و علم مخالفت در هر صورت جذاب است. تنها در صورتی با مخالفت، مشکل خواهیم داشت که این مخالفت بر علیه ما باشد. در غیر این صورت ما مخالفت را بسیار دوست خواهیم داشت. مهم نیست که برای چه و به چه دلیل و در برابر چه چیز و چه کسی این مخالفت صورت می گیرد. مهم این است که مخالفتی وجود دارد. این آفتی است که معمولا گردن ادبیات اپوزیسیون را می گیرد.

در حقیقت صادق هدایت و کتاب بوف کور به نوعی امروزه قربانی این تفکر می باشند. کتاب فوق در بین عوام و مردم با این دید خوانده می شود که یک کتاب مخالف گو است که به نوعی حرف دل ما را می زند. این اتفاق باعث می شود که خواننده چشمش را بر حقایق اصلی کتاب ببندد و فراموش کند که اصلا خود کتاب در چه دوره و کجا چاپ شده است.

بوف کور، گنجی که سخت به دست آمد

داستان نگارش و چاپ بوف کور خود می تواند یک داستان مجزا و کتابی جدا محسوب شود. این کتاب به گفته دوست نزدیک هدایت در سال 1309 در فرانسه نوشته شده است؛ اما اولین نسخه های آن چند سال بعد در هند به چاپ رسید آن هم تنها در 45 جلد. هدایت به کمک جمالزاده که ساکن سوئد بود 30 نسخه را از طریق او وارد ایران می کند. بعد ها از آن 30 جلد تنها دو نسخه در اختیار جمالزاده میماند که در سال 1350 یکی را به دانشگاه تهران اهدا می کند.

بعد از رفتن رضا شاه و باز شدن فضای سیاسی و اجتماعی ایران، روزنامه ایران این فرصت را پیدا می کند که بوف کور را به صورت پاورقی چاپ کنند؛ اما به علت تغییراتی که این پاورقی ها احتمالا به صلاح دید سردبیر داشته است این نسخه چندان قابل اعتماد نیست. بعد ها روزنامه ایران تلاش می کند نسخه کتابی بوف کور را در تیراژ 500 جلد با نظارت و تصحیح صادق هدایت چاپ کند. از این رو می توان این نسخه را قابل اعتماد ترین نسخه در بین سایر نسخه ها دانست. نسخه های بعدی کم کم بعد از مرگ صادق هدایت روانه بازار می شدند. از آن پس بوف کور به زبان های زنده دنیا ترجمه شد که توانست اقبال بسیاری را به خود جذب کند. همین موضوع گواه این نکته است که کتاب فارغ از فضای داخلی نگارش شده است و می تواند یک عام برای کل جهان باشد و نه خاص ایران.

جالب است اگر بدانید از روی بوف کور فیلم های بسیاری نیز در صنعت سینما ساخته شده است که یکی از معروف ترین آن ها در ایران، هامون می باشد. مهرجویی معتقد است که تحت تاثیر فضا و ساخت بوف کور دست به تولید هامون زده است.

اولین داستان مدرن ایران

ایرانیان معمولا انسان هایی هستند که به دو سبک واقعیت و رمانتیک علاقه خاصی دارند و کمتر سراغ سبک های غربی چون فراواقعی یا همان سورئال می روند؛ اما صادق هدایت شاید به سبب تحصیل و زندگی در فرانسه سراغ نگارش داستان بوف کور به سبک سورئال رفته است. شاید بتوان یکی از علل اقبال فضای خارج از این کتاب را انتخاب این سبک دانست. فضای فرا واقعیت در عین حالی که می تواند دست نویسنده را برای سخت فضاها و شخصیت های مختلف باز کند اما بسیار هم می تواند سخت باشد.

اما هدایت در بوف کور توانسته با دو بخش کردن داستان و با ایجاد یک توضیح در بخش اول فضای فراواقعی را در بخش دوم را مهیا می کند. این چنین خواننده از گیجی و سردرگمی دور می شود و با داستان خود را همراه می کند؛ اما نکته آخر اینکه هر چه بزرگ در ادبیات ایران هم عصر با هدایت بودند این کتاب را تحسین کرده اند و به نوعی به آن لقب شاهکار دادند.

 میلر شاعر و نویسنده آلمانی در وصف بوف کور می گوید: این کتاب یک کتاب فوق العاده و شاهکاری است که من آرزو داشتم نویسنده آن بوده باشم.

به قلم: مرتضی ملک جاری