کتاب بوف کور

نقد و بررسی رمان بوف کور

معرفی کتاب

رمان بوف کور به قلم صادق هدایت زمانی که او در پاریس ساکن بود نوشته شد اما در همان هنگام نگارش این کتاب صادق هدایت اقدام به چاپ این کتابش نکرد. در سفری که او در سال 1315 به هند داشت به بازنویسی این کتاب پرداخت و سپس نسخه هایی از آن را برای جمال زاده در پاریس فرستاد و نسخه دیگری را به مجتبی مینوی در لندن داد. رمان بوف کور تا زمان حکومت رضا شاه در ایران منتشر نشد زمان برکناری رضا شاه در سال 1320 شرایط برای چاپ کتاب بوف کور آماده شد. بوف کور اولین رمان مدرن ایرانی می باشد که صادق هدایت از سبک گوتیک در آن بهره گرفته است. او در این کتاب داستان خود را روایت می کند و از جدال های درونی خود و سفری بر شناخت خود سخن می گوید. فضای داستان مبهم و رمز آلود می باشد وجود پرش های زمانی در داستان به این مبهم بودن کمک کرده است. این اثر علاوه بر اینکه در ایران بسیار مورد استقبال قرار گرفت در میان نویسندگان و منتقدان خارجی نیز جایگاه ویژه ای دارد. آندره برتون و هنری میلر درباره ی این اثر و شاهکار بودن آن، اینکه یکی از بهترین آثار ادبی دهه 20 میلادی می باشد سخن گفته اند.

برشی از زندگی صادق هدایت

پدر داستان نویسی نوین ایران در 28 بهمن 1281 متولد شده است. صادق پنجمین فرزند از خانواده ی فرهیخته هدایت می باشد جد بزرگ او رضا قلی خان هدایت نویسنده کتاب مجمع الفصحا و اجمل التواریخ می باشد. صادق هدایت دوره دبیرستان خود را در مدرسه دارالفنون آغاز کرد اما به دلیل بیماری چشمی که برای او پیش آمد مجبور به ترک مدرسه شد. او ادامه تحصیلات خود رادر فرانسه آغاز کرد و این اولین آشنایی او با ادبیات جهان بود. یکی از ویژگی متفاوت شخصیتی صادق هدایت گیاهخوار بودن اوست که در همین باب نیز کتاب نوشته است. او معتقد بود اگر دنیا بخواهد از جنگ رهایی پیدا کند ابتدا باید کشتن حیوانات را متوقف کند.

زندگی حرفه ای صادق هدایت

صادق هدایت تمام زندگی کوتاه خود را وقف شناخت ادبیات غرب و تحقیق در این حوزه کرده است. او بسیار به آثار کافکا، آنتوان چخوف و آلن پو علاقه نشان می داد. او در طول زندگی کوتاه ادبی خود آثار بسیاری از جمله داستان کوتاه، سفرنامه، رمان و نمایشنامه به رشته تحریر در آورده است. با همین مدت کوتاه او توانست تاثیر بسیاری بر ادبیات معاصر ایران بگذارد. بسیاری او را پدر ادبیات معاصر ایران می نامند او در واقع جان تازه ای به ادبیات ایران بخشید. در میان آثار صادق هدایت تحقیقات او درباره ادبیات عامه و فرهنگ مردم ایران نیز به چشم میخورد که جز یکی از آثار ارزشمند او به حساب می آید. هدایت در طول زندگی خود سفر های زیادی را انجام داد از جمله ی آنها سفر او به هند بود که در طول این سفر زبان پهلوی را نیز آموخت و همین طور کتاب بوف کور را نیز در مدت اقامتش در هند منتشر کرد.

محفل های تهران

یکی از سنت هایی که صادق هدایت بعد از بازگشت از فرانسه پایه گذاری کرد، گرد هم جمع شدن نویسندگان و تبادل افکار میان آنها بود. در تمام مدتی که او در تهران بود بیشتر وقت خود را در کافه ها و رستوران ها با دوستانش سپری میکرد. در این جلسات آثار خود او و همین طور سایر آثار ادبی خلق شده در ایران مورد بحث و بررسی قرار میگرفتند. بعد از مدتی گروهی به نام ربعه تشکیل شد که از جمله اعضای این گروه می توان بزرگ علوی، مسعود فرزاد و مجتبی مینوی را نام برد. او با برپایی این سنت باعث شد آثار بسیاری در این دوره توسط افراد این گروه خلق شود در واقع آنها در این گروه به مبارزه علیه تعصب می پرداختند و هدف آنان به دست آوردن آزادی بود.

رفتنی دردناک برای ادبیات معاصر ایران

صادق هدایت در تمام طول زندگی کوتاهی که داشت مدام در جدال میان مرگ و زندگی بود، این جدال و کشمکش را در آثار او هم می توان دید. مرگ زود هنگام او در حالی که تاثیر بسیاری در ادبیات معاصر ایران گذاشته بود شک بزرگی برای تمام هم عصران او بود. شیوه و سبکی که صادق هدایت بر اساس آن داستان هایش را خلق می کرد روشی منحصر بفرد بود او بروضعیت پیکره ادبیات ایران روحی تازه دمیده بود و ادبیات را از فضای راکد و ابتذالی که در آن به سر می برد خارج کرد و ما کسی را همانند او در ادبیات معاصر ایران نداشتیم؛ اما راهی که صادق هدایت مدت ها به آن فکر کرده بود در فروردین ماه 1330 در پاریس یه پایان رسید.

نقد و بررسی

صادق هدایت در رمان بوف کور از نقاشی می گوید که عاشق دختر روی قلمدانی می شود که خود آن را خلق کرده است. شبی دختر پا در دنیای نقاش می گذرد و در رختخواب او می میرد. نقاش آن را تکه تکه می کند و در گورستان او را دفن می کند. در قسمت دوم کتاب همان راوی داستان در نقش نویسنده ای ظاهر می شود که همسری لکاته دارد زنی با همان مشخصات دختری روی قلمدان. شخصیت های داستان دارای دو وجه هستند و در فضاهای متفاوت داستان خود را روایت می کنند. صادق هدایت در این داستان به روایت انسان و خود درونش می پردازد که به طور موازی در زمان گذشته و آینده در حرکت است. او در نهایت می خواهد داستان تکامل و رسیدن به آگاهی از خود را در این داستان نشان دهد.

بوف کور اولین اثر گوتیک ایران

گوتیک سبک داستانی است که در آن خیال پردازی و گذشتن از حد و مرز واقعیت و پا در دنیای خیال گذاشتن فراتر از فکر و خرد انسان می رود. شکل گیری سبک گوتیک در اواخر قرن هجدهم و با شکل گیری سبک رمانتیسم به وجود آمد و سبب خلق رمان هایی با فضای وحشت و وهم و سفر به دنیای ارواح شد. نویسندگان این آثار از عناصری مانند فضای مخوف، شخصیت های با ویژگی های شخصیتی مبهم و مالیخولیایی، جنگل های تاریک، فضای تیره و تار، استفاده از شخصیت های روانی و عناصری که به کمک آن از دنیای واقعی درون فکر بشر عبور کرد و ترس و وحشت بر آن حاکم باشد، بهره میگرفتند. این سبک به یکی از ویژگی های ادبیات مدرن تبدیل شده است. صادق هدایت اولین رمان را با استفاده از این ویژگی ها در ایران خلق کرد. او به دنیای مجهول روح و زوایای پنهان شخصیت پا می گذارد، صادق هدایت از صحنه های درهم و برهم در خلق داستانش بهره می گیرد در داستان پرش های زمانی بسیاری وجود دارد، راوی داستان مدام از گذشته و آینده خود برای مخاطب می گوید که این فضا در رویا و بیداری توصیف می شود. ما در داستان با دو مرگ روبه رو هستیم مرگ جسم و مرگ روح. شخصیت داستان فردی دارای مشکلات روحی است که معشوق خود را به قتل می رساند. سر تا سر داستان از هراس راوی از مرگ گفته می شود او در کنار جنازه ی دختر اثیری هر روز می خوابد و اینگونه با مرگ زندگی می کند. پوچی و نا امیدی، دیگر عناصری است که صادق هدایت از آن بهره گرفته است و بوف کور را به اثری تمام عیار به سبک گوتیگ تبدیل کرده است.

 اولین مکانی که داستان در آن روایت می شود خانه ای متروک در بیابان است که محل زندگی راوی می باشد خانه ای که تنگ تر و تاریک تر از قبر توصیف شده است. تشبیه دریچه های کوچک که راوی از آن به تماشای بیرون می نشیند بر وهم آلود بودن فضا تاکید بیشتر می کند. گورستان جای دیگری است که صادق هدایت از آن بسیار نام برده است یکی از این قسمت ها بخش دفن کردن دختر اثیری بعد از مرگ اش می باشد. یکی دیگر از فضاهای توصیف شده توسط نویسنده سیاه چالی است که در بخش اول داستان عموی رراوی وای در بوته آزمایش قرار میگیرد. صادق هدایت با استفاده از مکان های غیر متعارف به خوبی توانست است رعب و وحشت را در فضای داستان حاکم کند.

سفری برای شناخت

راوی رمان بوف کور است که به شرح زندگی خود برای سایه اش می پردازد. چرا بوف؟ بوف نماد یک انسان سوگوار است زیرا جغد پرنده ای است که به سوگ می نشیند و می گرید. این بوف درد هایش را ناله می کند و به بیرون تف میکند. راوی در حقیقت خود صادق هدایت است او داستان خود را نقل می کند. گفتگویی میان او و درون خودش که همچون سایه ای بر دیوار نقش بسته است. بوف کور نشانی از بدبینی و کشمکش های روحی نویسنده است. بر اساس دیدگاه روان شناسان در واقع سفر به دنیای درون و یکی شدن انسان با جهان همان سفری است که در کتاب بوف کور صادق هدایت بیان کرده است.

" می ترسم که فردا بمیرم و هنوز خود را نشناخته باشم – زیرا در طی تجربیات زندگی به این مطلب برخوردم که چه ورطه ی هولناکی میان من و دیگران وجود دارد و فهمیدم که تا ممکن است باید خاموش شد... اگر حال تصمیم گرفتم که بنویسم فقط برای این است که خود را به سایه ام معرفی کنم – سایه ای که روی دیوار خمیده و مثل این است که هرچه می نویسم با اشتهای هرچه تمام می بلعد. برای اوست که میخواهم آزمایش بکنم. ببینم شاید بتوانیم یک دیگر را بهتر بشناسیم."

این اولین جملات راوی داستان قبل از سفرش برای شناخت و رسیدن به فردیت و یگانگی می باشد.

حضور رنگ ها در داستان بوف کور

رنگ ها دارای دنیایی پر از مفهوم هستند. استفاده از رنگ ها به عنوان عنصری در داستان می تواند علاوه بر حس و حال داستان از وضعیت و موقعیت اجتماعی آن دوره ای که داستان در آن نقل شده است نیز به ما اطلاعاتی بدهد. در داستان هایی که فضای آن بین دنیای واقعی و خیال می باشد عنصر رنگ بر فهم و درک داستان بسیار به کمک خواننده می آید. عنصر رنگ در داستان بوف کور بسیار نقش پر رنگی در فهم و درک فضا و شناخت شخصیت های داستان دارد. دو رنگ که نویسنده از آن در توصیف داستانش بهره گرفته است رنگ سفید و سیاه می باشد، رنگ سفید نماد پاکی، صلح و ویژگی های مثبت می باشد یکی از قسمت هایی که صادق هدایت از خاصیت نمادین رنگ سفید بهره گرفته است زمانی است که راوی تصیم میگیرد تا دیگر به زن خود فکر نکند و هنگام خروج از خانه فضای اطراف او اینگونه توصیف می شود " کوچه ها بین دیوار های کهنه سفید کرده، ممتد می شود." رنگ سیاه یکی دیگر از رنگ هایی است که در داستان بوف کور از آن بسیار استفاده شده است. بارزترین ویژگی رنگ سیاه مرگ است. سیاه نماد غم، اندوه و بدبینی می باشد. از آنجایی که در داستان بوف کور روح می خواهد به فردیت یابی (آنیما) بپیوندد پس باید از تاریکی عبور کند تا به آن روشنایی برسد از این رو صادق هدایت همواره هنگام بعد دیگر راوی او را با لباس سیاه توصیف می کند. علاوه بر آن ما با خواندن داستان بوف کور فروپاشی و یاس و افسردگی حاکم بر داستان را احساس می کنیم وآمیختن این حس با رنگ سیاه به درک فضای حاکم بر داستان بسیار کمک می کند. دنیای رنگ در داستان بوف کور بسیار محدود است و بیشتر رنگ های استفاده شده خبر از فضای وهم آلود و مبهم داستان که سایه ای از یاس بر آن است خبر می دهد.

گذر روح از سیاهی

یکی از نماد هایی که در داستان بوف کور ممکن است برای مخاطب ایجاد سوال بکند زنبور طلایی است که در داستان نام آن را می شنویم. زنبور طلایی در داستان بوف کور نماد ازدواج جادویی می باشد. بسیاری از متخصصان این حوزه بر آن تاکید داشته اند. " دو مگس زنبور طلایی دور او، جلوی روشنایی شمع پرواز می کردند." این صحنه در داستان دو بار تکرار می شود. یک بار هنگام مردن دختر اثیری و یک بار هنگام کشتن زن لکاته واین نشان از همان ازدواج جادویی و به عبارت دیگر رسیدن به خود آگاهی راوی می باشد و در همین قسمت داستان است که روح از سیاهی عبور کرده و روشنایی که هدفش بوده دست یافته است.

پاسخ راوی بوف کور

پیکر فرهاد رمانی به قلم عباس معروفی که با هدف پاسخ گویی به مسائل مبهم در داستان بوف کور صادق هدایت نوشته شده است. پیکر فرهاد روایت داستان زن نقاشی شده بر روی قلم دان است که عاشق نقاش خود می شود و سفر خیالی داستان آغاز می شود. این سفر در خواب نقاش است که زن از فضایی به فضای دیگر می رود. عباس معروفی با نوشتن این داستان نیمه پنهان داستان بوف کور را برای مخاطب آشکار می کند. در این داستان شخصیت ها داری دو بعد مثبت و منفی هستند و همین طور در این بین نویسنده به مسائل و مشکلاتی که در جامعه مرد سالار برای زنان وجود دارد نیز اشاره کرده است. پس می توان گفت این اثر پاسخی به راوی داستان بوف کور می باشد.

اقتباس های سینمایی

بوف کور از جمله آثار ادبی ایران است که توجه هر فیلم سازی را به خود جلب می کند. فضای وهم آلود داستان و روایتی متفاوت که تاکنون در هیچ اثر ادبی به چشم نخورده بود بسیاری از فیلم سازان را وسوسه می کرد تا کتاب بوف کور را مقابل دوربین ببرند. یکی از این کارگردان ها بزرگمهر رفیعا بود که قصد ساخت فیلمی بر اساس این داستان داشت اما برادرزاده صادق هدایت به دلیل اینکه رفعیا از کارگردانان درجه یک نبود به او اجازه اقتباس از این اثر را نمی دهد؛ اما او بدون توجه به این نظر به ساخت فیلم بوف کور در آمریکا می پردازد که با پیگیری های وکیل صادق هدایت و برادر زاده او هیچ گاه این اثر در ایران اکران نشد. در سال 1354 هوشنگ ورد فیلمی بر اساس رمان صادق هدایت می سازد تمام تلاش او در این فیلم این بود که به داستان این کتاب وفادار بماند. مرحوم پرویز فنی زاده نقش اصلی این فیلم را بازی می کند. یکی دیگر از اقتباس های سینمایی از داستان بوف کور فیلم هامون داریوش مهرجویی می باشد که با بازی درخشان خسرو شکیبایی به اثری ماندگار تبدیل شده است.

بوف کور در خارج از ایران نیز مورد توجه سینماگران قرار گرفته است در سال 1987 رائول روییز کارگردان فرانسوی با اقتباس آزادی از داستان بوف کور فیلمی سینمایی را مقابل دوربین برد؛ که بسیاری از منتقدان معتقد بودند این فیلم یکی از زیباترین فیلم های سینمای فرانسه می باشد.

ویکی پدیای بوف کور

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%88%D9%81_%DA%A9%D9%88%D8%B1

من در نابودی درختان نقشی نخواهم داشت!

خواندن بعضی از کتاب ها را باید مانند دارو برای تمام افراد تجویز کرد. در انتها من هم به عنوان یک دوست پیشنهاد می کنم خواندن کتاب بوف کور به قلم صادق هدایت را در سایت کتابچین از دست ندهید. کسانی هم که به کتاب های صوتی علاقه دارند می توانند این کتاب را با صدای علی دنیوی ساروی، انتشارات آوا نامه دانش گستر در سایت کتابچین بشنوند. با این کار به قطع نشدن درختان کمک می کنید و هم یک شاهکار ادبی ایرانی را خواهید خواند.

به قلم مینو مرتضایی